فروغ قرآن در نگاه امام سجاد(علیه السلام)

سخنان امام سجاد علیه السلام درباره قرآن

قرآن نمونه کامل آمیختگی اعجاز تکوین و تشریع است . کتابی است که بشریت توان آوردن همانندی برای آن نداشته و دستورات و جامعیت آن، هر اندیشمند حکیم را به خضوع و ستایش وامی‏دارد . هر قدر انسانها از صفای روحی و طهارت معنوی بهره‏مند باشند، می‏توانند جلوه‏هایی از جمال دلربایش را شهود کنند همان‏سان که قرآن می‏فرماید: «لایمسه الا المطهرون‏» (1)
از آنجا که خاندان عصمت و وحی برگزیدگانی هستند که طبق آیه «تطهیر» در اوج پاکی و قداست قرار گرفته و از هر گونه پلیدی بدورند، تمام جانشان مستغرق در قرآن مجید شده و شایسته‏ترین انسانهایی می‏باشند که تفسیر روشن آیات الهی را فرا راه تشنگان حقیقت قرار می‏دهند . یکی از این منظومه نورانی، سجاد آل محمد زین العابدین علیه السلام است . در این مقال، با نگاهی گذرا سخنان نورانی‏اش را درباره قرآن می‏نگریم . بدان امید که جرعه نوش معارف قرآنی با جام عترت باشیم .

1 - عظمت قرآن

امام زین العابدین علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می‏کند که فرمود:
من اعطاه الله القرآن فرای ان احدا اعطی افضل مما اعطی فقد صغر عظیما و عظم صغیرا; شخصی را که خداوند به او دانش قرآنی عطا نموده اگر تصورش این باشد که کسی را بهتر از این عطای الهی داده‏اند، در حقیقت‏بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است . (2)

2 - ویژگی‏های قرآن

در دعای امام زین العابدین علیه السلام به هنگام ختم قرآن برخی از ویژگی‏های آن این چنین بیان شده است .
قرآن کریم از خود با صفت «نور» یاد می‏کند و می‏فرماید: «و انزلنا الیکم نورا مبینا» (3) اما این نورانیت‏برای چه فردی است؟ امام علیه السلام می‏فرماید: «و جعلته نورا نهتدی من ظلم الضلالة والجهالة باتباعه; بار خدایا! قرآن را نور و روشنایی گردانیدی که با پیروی از تعالیم آن از تاریکی‏های گمراهی و نادانی رهایی یابیم .» (4)
در رابطه با جاودانگی نور قرآن می‏فرماید: «ونور هدی لایطفا عن الشاهدین برهانه; و آن را نور هدایتی قرار دادی که برهان و دلیل آن از شاهدان و گواهان خاموش نمی‏شود .» (5)
قرآن می‏فرماید: «وننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین‏» ; «ما فروفرستادیم از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است .» (6) اما اینکه در چه زمان و برای چه فرد؟ امام زین العابدین علیه السلام در دعای خویش این‏گونه بیان می‏دارد:
«و شفاء لمن انصت‏بفهم التصدیق الی استماعه; قرآن شفا و درمان است‏برای کسی که فهمیدن آن را از روی تصدیق و باور خواسته و برای شنیدنش خاموش گشته است .» (7)
قرآن مجید می‏فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت گواهی دهید . دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند . عدالت ورزید که به پرهیزکاری نزدیک‏تر است و از «معصیت‏» خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‏دهید، با خبر است .» (8) و خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «بگو به هر کتابی که خدا نازل کرده، ایمان آورده‏ام و مامورم در میان شما عدالت کنم .» (9) و عدالت را مبنای تشکیل خانواده دانسته و می‏فرماید: «فان خفتم الا تعدلوا فواحدة‏» (10) و نیز مبنای روابط اقتصادی قلمداد شده و می‏فرماید: «و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط‏» ; «و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید .» (11) و همچنین حل منازعات را بر اساس عدالت‏خواستار شده است و می‏فرماید: «فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین‏» ; «در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد .» (12) اما اینکه چه معیار و ملاک و قانونی می‏توان برای به دست آوردن عدالت معین نمود؟ امام زین العابدین علیه السلام می‏فرماید: «و میزان عدل لایحیف عن الحق لسانه; قرآن ترازوی عدالت است که زبانه‏اش از حق و درستی برنمی‏گردد .» (13)

3 - تلاوت زیبا

در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود: «لکل شی‏ء حلیة و حیلة القرآن الصوت الحسن; برای هرچیز زینت و زیوری است و زینت قرآن، صدای نیکو است .» (14) امام صادق علیه السلام در تفسیری از «ترتیل‏» می‏فرماید: «آن است که در آن درنگ کنی و صدای خویش را زیبا سازی .» (15) در این جهت امام زین العابدین علیه السلام نیز اسوه است . نوفلی می‏گوید:
نزد امام موسی بن جعفر علیه السلام از صدا و صوت یاد نمودم; حضرت فرمود: به هنگام قرائت قرآن توسط علی بن الحسین علیه السلام چه بسا فردی از آن جا عبور می‏کرد و از صدای خوش او مدهوش می‏گشت و اگر امام از حسن واقعی آن چیزی را آشکار می‏نمود، مردم تحمل و تاب زیبایی آن را نداشتند .
نوفلی می‏گوید: به آن حضرت گفتم: مگر پیامبر صلی الله علیه و آله با مردم نماز نمی‏گزارد و صدای خویش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی‏کرد؟ حضرت فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به قدر توان مردم با اقتدا کنندگان خود برخورد می‏کرد . (16)
در حدیثی دیگر امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «کان علی ابن الحسین صلوات الله علیه احسن الناس صوتا بالقرآن و کان السقاؤون یمرون فیقفون ببابه یسمعون قرائته و کان ابو جعفر علیه السلام احسن الناس صوتا; علی بن الحسین علیه السلام خوش صداترین افراد در خواندن قرآن بود . افراد سقا همواره به هنگام عبور، بر در خانه‏اش می‏ایستادند و به قرائت او گوش می‏دادند . و ابوجعفر (امام باقر علیه السلام) نیز نیکوترین صدا را در خواندن قرآن داشت .» (17)

4 - مقدار تلاوت قرآن

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اولین آیاتی که بر وی نازل شد، مامور قرائت آیات الهی شد و در دستور دیگری، خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مؤمنان می‏فرماید: «فاقرءوا ما تیسر من القرآن‏» ; «آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید .» زهری می‏گوید: از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم:
کدام عمل با فضیلت‏تر است؟ حضرت فرمود: وارد شونده‏ای که دوباره حرکت می‏کند . پرسیدم: وارد شونده حرکت کننده؟! فرمود: شروع قرآن و ختم آن، با قرائت اول آن و پایان رسیدن آن دوباره شروع کند (همانند مسافری که با رسیدن به یک محل در بین راه دوباره از آن جا حرکت می‏کند و به مسیر خود ادامه می‏دهد). (18)

5 - انس با قرآن

زهری می‏گوید: امام علی بن الحسین علیه السلام می‏فرمود: «لومات من بین المشرق و المغرب لما استوحشت‏بعد ان یکون القرآن معی; اگر تمام افرادی که بین مشرق و مغرب هستند، بمیرند، چون قرآن با من است; هراس و وحشتی به دل راه نخواهم داد .» (19)

6 - قرآن و مردمان آخر الزمان

از امام سجاد علیه السلام در باره توحید سؤال شد، فرمود: «خداوند می‏دانست که در آخرالزمان مردمانی می‏آیند که زیاد اندیشه می‏کنند; بدین جهت، خداوند سوره توحید و آیات سوره حدید تا «علیم بذات الصدور» را نازل نمود . پس هرکس خارج از این محدوده را قصد کند، هلاک خواهد گشت .» (20)

7 - تفکر در قرآن

زهری می‏گوید: شنیدم از امام علی بن الحسین علیه السلام که می‏فرمود: «آیات القرآن خزائن فکلما فتحت‏خزانة ینبغی لک ان تنظر ما فیها; آیات قرآن گنجینه‏ای نهفته است پس هر زمان که در گنجینه گشوده شود، شایسته است که به آنچه در آن است، نظر کنی .» (21)

8 - تفسیر حروف مقطعه

بیست و نه سوره از قرآن کریم با «حروف مقطعه‏» آغاز شده است . مفسران معانی گوناگونی برای آن ذکر کرده‏اند; یکی از تفسیرهای مهم آن، این است که: قرآن کریم از نمونه همین حروفی است که در اختیار همگان قرار گرفته است; اگر توانایی دارید، بسان آن را ابداع کنید! امام زین العابدین علیه السلام می‏فرماید:
«قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن، سحر است . آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است . خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم ...» ; یعنی ای محمد! کتابی که به تو فرو فرستادیم، از همین حروف مقطعه «الف - لام - میم‏» است که به لغت و همان حروف الفبای شما می‏باشد . [به آنها بگو:] اگر در ادعای خود راستگو هستید، همانند آن را بیاورید .» (22)

9 - ویژگی‏های اولیاء الله

قرآن کریم می‏فرماید: «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون‏» ; «بدانید که اولیاء خدا نه هراسی دارند و نه غمگین می‏شوند .» (23) اینکه اولیاءالله دارای چه ویژگی‏هایی هستند؟ در حدیثی از امام سجاد علیه السلام بیان شده است . عیاشی می‏نویسد: امام باقر علیه السلام فرمود: «در کتاب علی بن الحسین علیه السلام چنین یافتیم که اولیاء الله نه ترسی دارند و نه غم و اندوهی زیرا واجب الهی را انجام داده و سنت رسول اکرم صلی الله علیه و آله را گرفته‏اند . از آنچه خداوند حرام نموده، پرهیز کرده و در زندگی زودگذر دنیا نسبت‏به زینت‏های آن زهد را پیشه ساخته‏اند و به آنچه در نزد خداست، رغبت نموده و در تلاش برای روزی پاکیزه بوده‏اند و قصد فخر فروشی و زیاده‏طلبی ندارند و پس از آن برای انجام حقوق واجب خود انفاق کرده‏اند . اینان‏اند که خداوند در درآمدهایشان برکت قرارداده و بر آنچه برای آخرت خویش پیش فرستاده‏اند، ثواب داده می‏شوند .» (24)

10 - رزمندگان واقعی

در مسیر مکه، عباد بصری با امام زین العابدین علیه السلام ملاقات می‏کند; به اعتراض می‏گوید: جهاد و سختی‏های آن را رها کردی و به سوی حج و راحتی آن رو آوردی؟ سپس آیه شریفه «ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة‏» را قرائت کرد . حضرت فرمود: ادامه آیه را بخوان! عباد بصری آیه بعد را قرائت کرد: «التائبون العابدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین‏» (25) ; «توبه کنندگان، عبادت گران، ستایش‏گران، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (ومرزهای) الهی و بشارت ده به (این چنین) مؤمنان .»
آنگاه حضرت فرمود: هنگامی که افرادی با این اوصاف بیابم، جهاد با آنان با فضیلت‏تر از حج است . (26)

11 - معنای زهد

عده‏ای تصور می‏کنند که «زهد» دوری از اجتماع و پشت کردن به زندگی و زیبایی‏های آن است . قرآن کریم می‏فرماید: «من حرم زینة الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق‏» ; «بگو چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟!» (27) و نیز در قالب دعا به انسانها می‏آموزد که از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهند: «ربنا آتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة‏» (28) در این زمینه، امام سجاد علیه السلام می‏فرماید:
«الا و ان الزهد فی آیة من کتاب الله لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتیکم; آگاه باشید که زهد در این آیه از قرآن است که می‏فرماید: این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده‏اید، تاسف نخورید و به آنچه به شما داده است، دلبسته و شادمان نباشید .» (29)
چنان‏که در نهج البلاغه نیز می‏خوانیم که می‏فرماید: زهد بین دو کلمه از قرآن است که خداوند فرموده: «لکیلا تاسوا ...» ; هر کس که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده مغرور و دلبسته نشود، زهد را به هر دو طرف خود گرفته است . (30)
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است
مگر تعلق خاطر به ماه رخساری
که خاطر از همه غمها به مهر او شاد است

12 - عالم برزخ

امام سجاد علیه السلام پس از تلاوت آیه کریمه «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون‏» ; (31) «پشت‏سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند .» ، فرموده: «هو القبر و ان لهم فیها معیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النار; برزخ، قبر است که در آن زندگی سختی دارند . به خدا قسم که قبر، باغی از باغهای بهشت‏یا گودالی از گودالهای آتش است . (32)
درود و سلام و صلوات خدا بر زیباترین روح پرستنده، سجاد آل محمد صلی الله علیه و آله آن زمان که در خانه پرمهر ابی عبدالله الحسین علیه السلام متولد شد و آن هنگام که در کربلا شاهد سخت‏ترین مصیبتها (شهادت سید الشهداء و یاران با وفایش) گشت و آن هنگام که با دلی غمگین و قلبی محزون به سوی دیار حق شتافت و قبرستان بقیع را با وجود خویش عطری دیگر بخشید!

پي نوشت :

1 . واقعه/79 .
2 . اصول کافی، ج 2، ص 605، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
3 . نساء/174 .
4 و 5 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
6 . اسراء/82 .
7 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
8 . مائده/8 .
9 . شوری/15 .
10 . نساء/4 .
11 . انعام/152 .
12 . حجرات/9 .
13 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
14 . اصول کافی، ج 2، ص 615، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ح 9 .
15 . تفسیر صافی، ج 1، ص 45، مقدمه یازدهم .
16 . اصول کافی، ج 2، ص 615، ح 4 .
17 . همان، ح 11 .
18 . همان، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
19 . همان، باب فضل القرآن، ح 13 .
20 . تفسیر صافی، ج 2، ص 866 .
21 . اصول کافی، ج 2، ص 609، باب فی قرائته، ح 2 .
22 . تفسیر برهان، ج 1، ص 54 .
23 . یونس/62 .
24 . تفسیر صافی، ج 2، ص 757 .
25 . توبه/111 و 112 .
26 . تفسیر صافی، ج 1، ص 734، ذیل آیه 111 سوره توبه .
27 . اعراب/32 .
28 . بقره/201 .
29 و 30 . تفسیر صافی، ج 2، ص 665، ذیل آیه 23 سوره حدید .
31 . مؤمنون/100 .
32 . تفسیر صافی، ج 2، ص 149 .

منبع: ماهنامه کوثر